मैले आफ्नो स्नातक तहको अध्ययन पूरा गरेपछि २०७२ सालदेखि अध्यापनको यात्रा सुरु गरे । डिप्लोमा र प्रि-डिप्लोमा स्तरमा सिभिल इन्जिनियरिङ पढाउनु एउटा जटिल तर रोमाञ्चक यात्रा रह्यो ।

अध्यापनको समयमा अवसर र चुनौती दुवैको सामना गर्नु पर्यो । करिब एक दशकको प्रशिक्षण कार्यमा बुटवल क्षेत्रका धेरै शिक्षालयहरूमा अध्यापन गर्ने र केहीमा लामो समय व्यवस्थापकीय जिम्मेवारीसहित नेतृत्व तहमा समेत रहेर प्राविधिक शिक्षा क्षेत्रलाई हेर्न र बुझ्न पाएँ । निजी क्षेत्रका प्राविधिक शिक्षालयका समस्या हुन् वा सामुदायिक विद्यालयमा चलेका प्राविधिक धारका राजनीति, सबै देख्ने र सिक्ने अवसर मिल्यो । तर, आज म यहाँ प्राविधिक शिक्षाअन्तर्गत शिक्षण पेसामा मैले करिब एक दशक बिताउँदा देखेका चुनौती र अवसरका बारेमा चर्चा गर्ने छु ।

म जस्तै धेरै सिभिल इन्जिनियरहरूले अध्यापनलाई अस्थायी कामका रूपमा लिएका हुन्छन् । फिल्डको ठूला परियोजनामा काम गर्न चाहने आकांक्षासहित । तर, कक्षाकोठाको शिक्षणले यति धेरै चुनौती र अवसरहरू प्रदान गर्यो कि यो अनुभव धेरैका लागि खासै अस्थायी रहदैन ।

द्विविधाः इन्जिनियर कि शिक्षक ?

धेरै इन्जिनियरहरू अध्यापनमा आउनुको कारण सिधै शिक्षाको लागि गहिरो लगाव हुँदैन । बरू यो प्रायः अस्थायी कामका रूपमा सुरु हुन्छ, इन्जिनियरिङ फिल्डको ठूला काम नपाएको समयमा ‘अवस्थागत’ विकल्पको रूपमा नेपालमा सिभिल इन्जिनियरिङका शिक्षकहरूले अक्सर अध्यापनलाई “अस्थायी समाधान” का रूपमा लिने प्रचलन रह्यो । वास्तविक परियोजनामा संलग्न हुने मौका कुरिरहेका बेला काम नगरी बस्नुको सट्टा, शिक्षा दिने काम रोज्नुपर्ने हुन्छ । यसले कतिपय शिक्षकहरूलाई पेसागत द्विविधामा राख्छः के म इन्जिनियरको रूपमा पर्याप्त योगदान गरिरहेको छु, कि केवल कक्षामा समय बिताइरहेको छु ?

शिक्षकहरूले आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्दै विद्यार्थीहरूलाई मार्गदर्शन गर्दा सधैं यो द्विविधा भोग्नु पर्छ कि उनीहरूले बाहिर फिल्डमा आफूले चाहेको काम गर्न सकिरहेका छैनन् ।

तर, यो कामले अप्रत्याशित रूपले गहिरो सन्तुष्टि दिन्छ । कक्षामा विद्यार्थीहरूलाई इन्जिनियरिङको आधारभूत ज्ञान दिने र तिनले वास्तविक परियोजनामा सफलतापूर्वक योगदान गर्न सक्ने अवस्थासम्म पुग्नु अत्यन्त गर्वको कुरा बन्छ । अध्यापन पेसा अस्थायी रूपमा सुरु भए पनि धेरै शिक्षकमाझ यो कामको महत्व विस्तार हुँदै जान्छ ।

शिक्षकको भूमिकाः गर्व र व्यावहारिकताबीचको सन्तुलन

अध्यापनलाई ‘अस्थायी काम’ ठान्नेहरूका लागि पनि शिक्षकको भूमिका एक गर्वको कुरा बन्छ । धेरै शिक्षकहरूले यस भूमिकालाई समाजमा प्रभाव पार्ने अवसरका रूपमा लिन थालेका छन् । खास गरी ग्रामीण क्षेत्रमा, जहाँ आधारभूत पूर्वाधारहरू न्यून छन्, शिक्षकहरू केवल सैद्धान्तिक ज्ञान दिने मात्र होइन, भविष्यका इन्जिनियरहरू निर्माण गरिरहेका हुन्छन् । ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूलाई स्थानीय आवश्यकतामा आधारित संरचनात्मक समाधान दिन सक्षम बनाउनु भनेको उनीहरूको समुदायको विकासमा प्रत्यक्ष योगदान दिनु हो ।

तर, यो गर्वको अनुभूति र व्यावहारिकता सँगै चल्नुपर्छ । सिभिल इन्जिनियरिङको पेसामा ठूला निर्माणहरूमा प्रत्यक्ष संलग्न हुने चाहना कहिल्यै हराउँदैन । शिक्षकहरूले आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्दै विद्यार्थीहरूलाई मार्गदर्शन गर्दा सधैं यो द्विविधा भोग्नु पर्छ कि उनीहरूले बाहिर फिल्डमा आफूले चाहेको काम गर्न सकिरहेका छैनन् ।

प्राविधिक विकास र यसको शिक्षामा प्रभाव

मैले अध्यापन गरिरहेको दशकमा प्रविधिको तीव्र विकासले शिक्षणमा ठूलो रूपान्तरण ल्यायो । अनलाइन स्रोतहरू, युट्युव ट्युटोरियलहरू सँगै सर्भे डिजाइनको क्षेत्रमा आएका नयाँ-नयाँ डिजाइन सफ्टवेयरको प्रयोगमा विद्यार्थीलाई पोख्त बनाउन आफूलाई समेत निरन्तर तालिम र क्षमता अभिवृद्धि गर्न कक्षाकोठा बाहिरको आफूलाई नियमित अभ्यस्त बनाउनु अत्यन्त चुनौतीपूर्ण रह्यो ।

शिक्षकहरूले आफ्ना पाठ्यक्रममा यी नवीन प्रविधिहरू समावेश गर्न थाले, जसले विद्यार्थीहरूलाई सिभिल इन्जिनियरिङमा आवश्यक सफ्टवेयरहरूको व्यावहारिक ज्ञान प्राप्त गर्न सक्षम बनायो । तर, चुनौती भनेको यी प्रविधिहरूको समान पहुँच सुनिश्चित गर्नु थियो । धेरै ग्रामीण र आर्थिक रूपमा कमजोर क्षेत्रमा रहेका विद्यार्थीहरूमा भरपर्दो इन्टरनेट र उपकरणहरूको अभावले प्रविधिको पहुँचलाई सीमित बनायो ।

कोभिड-१९ महामारीले प्रविधिको महत्वलाई अझ प्रस्ट बनायो । लकडाउनको समयमा नेपालभरका शिक्षकहरू पहिलो पटक अनलाइन प्लेटफर्महरूमा आधारित शिक्षणमा गएका थिए । तर, यसले डिजिटल विभाजनलाई उजागर गर्यो— कतिपय विद्यार्थीहरूले यस नयाँ विधासँग अनुकूलन गर्न सके भने धेरैले संघर्ष गरे । प्राविधिक विषयहरू जस्तै सिभिल इन्जिनियरिङ, जहाँ भौतिक प्रदर्शन र व्यावहारिक तालिम आवश्यक हुन्छ, अनलाइन शिक्षामा थप चुनौतीपूर्ण बन्न पुग्यो ।

सीमित स्रोतसाधनहरूसँगको चुनौती

नेपालका धेरै प्राविधिक संस्थाहरूमा अध्यापन गर्दा सीमित स्रोतसाधनले शिक्षकहरूलाई ठूलो चुनौती दिन्छ । पर्याप्त प्रयोगशाला उपकरण, सफ्टवेयर र सामग्रीको अभावमा धेरै शिक्षण संस्थानहरूमा विद्यार्थीहरूले व्यावहारिक सीपहरू सिक्न सक्दैनन् । शिक्षकहरूले सैद्धान्तिक शिक्षा प्रदान गरे पनि विद्यार्थीहरूलाई वास्तविक जीवनको परियोजनामा उतार्न सकेका छैनन् भन्नेमा निराश महसुस गर्छन् । सिभिल इन्जिनियरहरूका रूपमा व्यावहारिक अनुभव महत्वपूर्ण भएकाले सीमित स्रोतहरूले यो भूमिका निकै चुनौतीपूर्ण बन्छ ।

अस्थायी काम, स्थायी सन्तुष्टि

अध्यापन धेरैका लागि अस्थायी कामका रूपमा सुरु भए पनि समयसँगै यसले लामो यात्रा तय गर्छ । शिक्षकहरूले आफ्नो विद्यार्थीहरूलाई व्यावसायिक रूपमा सफल भएको देख्न पाउँदा ठूलो सन्तुष्टि महसुस गर्छन् ।

विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा विद्यार्थीहरूलाई शिक्षण गर्दा, उनीहरूले आफैँले निर्माण गरेका संरचनामा योगदान गर्दै गरेको देख्दा गर्व लाग्छ । शिक्षणले सिभिल इन्जिनियरहरूलाई केवल संरचना निर्माणमा मात्र नभई समाजको आधारभूत विकासमा भूमिका खेल्ने अवसर दिन्छ ।

निष्कर्षः व्यक्तिगत वृद्धि र प्रतिविम्ब

२०७२ देखि २०८१ सम्म नेपालमा सिभिल इन्जिनियरिङ पढाउनु चुनौतीपूर्ण भए पनि धेरै सन्तोषजनक अनुभव रह्यो । शिक्षणले इन्जिनियरहरूको सोच परिवर्तन गरिदियो र अस्थायी रूपमा सुरु भएको यात्रा जीवनभरको प्रतिबद्धतामा परिणत हुन पुग्यो । सीमित स्रोतसाधन र शिक्षा प्रणालीको अवरोध हुँदाहुँदै पनि शिक्षकहरूले आफूले सिकाएका विद्यार्थीहरूलाई समाजका सफल प्राविधिक बनेको देख्न पाउँदा गर्व महसुस गर्छन् ।

अध्यापनले इन्जिनियरहरूको जीवनलाई नयाँ अर्थ दिएको छ । निर्माण स्थलमा ठूला संरचना निर्माण गर्नु मात्रै महत्वपूर्ण होइन ज्ञानको वीजारोपण गरेर भावी प्राविधिक तथा इन्जिनियरहरू तयार पार्नुले दीर्घकालीन प्रभाव तथा आत्म सन्तुष्टि दिने रहेछ ।